عجله کار شیطان است
قَالَ اللهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاء وَرَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِینَ وَلاَ یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إَلاَّ خَسَارًا.
در روایات وآیات خطرهای زیادی برای بیماری های شناختی وشخصیتی ذکر شده است. در روایات داریم این بیماری موجب یأس وغصه: «یُوجِبُ الْغُضَّة»و افسردگی می شود، موجب ندامت وپشیمانی: «تَکُونُ النَّدَامَة»می شود، موجب خطا در تصمیم گیری و گاهی موجب جنایت و درگیری می شود. مخصوصاً اگر در حوزه دین و اعتقادات وارد شود. حال این بیماری ای کهمی تواند یأس و غصه و جنایت را به دنبال داشته باشد چیست؟ و چرا اگر در حوزه دین و اعتقادات بیاید خطر فراوان دارد؟ به طور فشرده باید گفت که نام این بیماری عجله وشتابزدگی است.
شتاب منفی و سرعت به خیر
خُلِقَ الْإِنسَانُ مِنْ عَجَلٍ سَأُرِیکُمْ آیَاتِی فَلَا تَسْتَعْجِلُونِ»و نیز امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: «مَعَ الْعَجَلَةِ تَکُونُ النَّدَامَة»؛ کسی که عجله کند نادم می شود. اما در عین حال می فرماید: «وَ سهارِعُوا» بدوید، بشتابید، «إِلَى مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّکُمْ» و یا «یُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ»در کار خیر و در کار مثبت سرعت بگیرید.
مرز این دو که یکی ارزش و دیگری ضد ارزش، یکی بیماری و دیگری به عنوان یک صفت پسندیده است، کجاست؟ در یک جمله تفاوت این دو را برایتان بیان کنم. در هر کاری که پیش از زمان مقتضی و پیش از فراهم شدن شرایطش شتاب شود گفته می شود «عجله». اگر در وقت مقتضی و بعد از فراهم شدن شرایطش شتاب شود گفته می شود «سرعت»؛ مثال ساده: میوه ای هنوز نرسیده و فصل چیدنش نیست، مثلاً فرض کنید فصل چیدن آن تیرماه است، اگر کسی این میوه را زودتر چید این عجله می شود؛ یعنی شتاب به کاری که هنوز زمان و شرایط آن نرسیده است. حال تیرماه که شد باید زود آن را بچینی، زیرا اگر آن را نچینی فاسد و خراب می شود اگر در وقت آن سرعت گرفتید به آن گفته می شود «سرعت»، که امری ارزشمند وپسندیده است.
درباره عجله در حدیث داریم که:«الْعَجَلَةَ بِالْأُمُورِ قَبْلَ أَوَانِهَا»عجله پیامبران
اکنون عجله در حالات پیامبران را ببینید حداقل راجع به چهار پیغمبر مطرح شده است که اینها عجله کردند نه عجله ای که به مرز حرام کشیده باشد، فقط عجله در تصمیم گیری.
1. حضرت یونس
عجله در تصمیم گیری حضرت یونس علیه السلام : این پیامبر خدا سال ها با تبلیغ و ترویج مسیر حق را نمود. در مجمع البیان ودیگر تفاسیر دارد که دو نفر به او ایمان آوردند: یکی عابد بود ودیگری عالم. هر چه فریاد زد و تبلیغ کرد، نتوانست بیش از دو نفر مرید برای حق جمع کند. عابد به او گفت: تبلیغ برای این جمعیتی که من می شناسم فایده ندارد چون ایمان نمی آورند، اتمام حجت که شده آنها را نفرین کن تا عذاب بیاید. او نیز نفرین کرد بعد قرآن می فرماید: آثار عذاب ظاهر شد در حالی که نباید عجله می کرد باید یک بار دیگر سراغ مردم می رفت و می گفت: ببینید این دقیقه 90 است، اگر بروم عذاب می آید و اینجا را زیر و رو می کند؛ اما حضرت یونس بدون تأمل عجله کرد و دعا کرد و قرآن می فرماید: ای پیغمبر تو این گونه نباش: «واصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ»؛در برابر فرمان خدا صبور باش«وَلَا تَکُن کَصَاحِبِ الْحُوتِ»؛ مثل صاحب ماهی نباش. چون در شکم ماهی رفت به او می گویند: «صاحب الحوت». یونس گفت: عذاب می آید و خود رفت.
آن عالم مردم را جمع کرد – این هم برتری علم را می رساند – و گفت: یونس رفت ولی من به شما می گویم هنوز می شود جلوی عذاب را گرفت برای جلوگیری از عذاب دعا کنید. التماس کنید تا مسیرتان عوض شود. بالاخره کاری کرد که عذاب رفع شد.
یونس علیه السلام وقتی برگشت با خود گفت: الان با شهر زیر و رو شده برخورد می کنم، اما دید مردم دارند موحدانه زندگی می کنند.این حرکتش باعث شد که خداوند برخورد کند و او را در شکم ماهی قرار دهد تا آن بگوید: «لَّا إِلَهَ إِلَّا أَنتَ سُبْحَانَکَ إِنِّی کُنتُ مِنَ الظَّالِمِینَ»خدایا! بد کردم و اشباه نمودم. البته کار انبیاء در این گونه موارد«ترک اولی»به شمار می رود نه معصیت. خداوند رحمت کند سید مرتضی را کتابی در این زمینه دارد به نام «تفزیع الانبیاء و الائمه»که به زبان فارسی نیز برگردانده شده است. ایشان در این کتاب بحث کرده که این گونه قضایا معصیت نبوده، بلکه ترک اولی بوده است. عجله یونس باعث شد خداوند با او برخورد و او را در شکم ماهی قرار دهد.
2. داود علیه السلام
نمونه دوم: جناب داود پیغمبر علیه السلام است. او حکیم، قاضی، عالم و در مجموع دارای شخصیت والایی بود. دو نفر پیش ایشان آمدند که فرشته الهی بودند و مأموریت ویژه داشتند، یکی گفت: «ههذها أَخی لَهُ تِسْعٌ وَتِسْعُونَ نَعْجَةً»؛ این داداشم 99 گوسفند دارد. «وَ لِیَ نَعْجَةٌ وهاحِدَةٌ»؛ و من یک گوسفند دارم به من می گوید: این یکی را به من بده تا گوسفندانم به 100 عدد برسند و کامل گردند، یکی به چه دردت می خورد؟ قاعدتاً جناب داود باید از صاحب 99 گوسفند سؤال کند. انسان در قضاوت زود حکم نمی کند. قاضی باید سؤال کند آیا این درست می گوید یا غلط؟ می گوید: بلافاصله حکم کرد که نه آقا این اشتباه می کند، او که 99 تا گوسفند دارد و این یکی را هم می خواهد از تو بگیرد بسیار ظالم و ستمکار است! گر چه قضاوت صحیح است؛ اما چون با عجله بود و با مبادیش صورت نگرفت، قرآن کریم می فرماید:«وَ خَرَّ رهاکِعاً وَ أَنهابَ»در مقابل خدا سجده کرد و از این کار خود توبه نمود.این هم نمونه دوم عجله که خداوند درباره داود در قرآن بیان کرده است.
3. حضرت موسی علیه السلام
نمونه سوم: حضرت موسی علیه السلام دنبال خضر علیه السلام راه افتاد و چند بار قول داد از کارهای خضر سؤال نکند و در برابر آنها سکوت کند، اما به این قول خود وفادار نماند و در نهایت خضر موسی را رها کرد: «لَن تَسْتَطِیعَ مَعِی صَبْرًا»؛ تو عجولی صبر نمی کنی، من دیگر برای تو کلاس نمی گذارم. دانشجو باید حوصله و صبر داشته باشد. خضر فرمود: تو نمی توانی صبر کنی. «هَذَا فِرَاقُ بَیْنِی وَبَیْنِکَ»نبی مکرم اسلام صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: اگر موسی علیه السلام تحمل کرده بود خیلی چیزها را یاد گرفته بود. خیلی به او آموزش داده می شد و مطالب فراوانی یاد می گرفت اما عجله اش باعث شد پس از سه مورد آموزش و آزمون از نظر استاد طرد شود و درس و آموزش هم پیش از موعد تعطیل گردد.
4. پیغمبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم
نمونه چهارم: در مورد خود پیغمبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم است؛ البته این مسأله به خاطر اشیاق پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم برای وحی بود. وقتی جبرئیل می امد و آیات را می خواند پیامبر دلش می خواست زود پیام و مطلب را دریافت کند و جبرئیل در القاء تأنّی نداشته باشد. آیه نازل شد: «وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ»برای دریافت قرآن عجله نکن، آرام آرام می آید.در دریافت قرآن عجله نکن. در دو جا هم آمده است «لَا تُحَرِّکْ بِهِ لِسَانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ»زیرا ما حافظ آن هستیم و آن را تکمیل می کنیم. قرار است این کتاب تا قیامت دست نخورده بماند.
پاسخ به یک پرسش
سؤال این است که اگر کسی بگوید: خدایا! شما انسان را عجول آفریدی چرا می فرمایی عجول نباشیم؟ چگونه این دو را با هم جمع کنیم؟! یعنی از یک طرف می گوید: «خُلِقَ الْإِنسَانُ مِنْ عَجَلٍ»؛ ذات انسان عجول است، از طرف دیگر می فرماید: «فَلاه تَسْتَعْجِلُونِ»عجله نکنید.
پاسخ این است که خداوند اصل عجله را مثل غضب و شهوت برای استفاده مفید در درون انسان قرار داده است، زیرا اگر عجله نبود هیچ کس در کار خیر سبقت نمی گرفت هیچ کس برای رفع نیاز مردم و کارهای مثبت شتاب نمی گرفت. مثل اینکه شما یک پُتکی و چَکُشی را به دست یک آهنگر بدهید و بگویید بر سر مردم نزن آن را بر سر آهن بکوب. اصل عجله مثل آن پُتک است که برای جاهایی لازم است.
پس اگر در آن مواردی که زمانش نرسیده و شرایطش فراهم نیست سرعت بگیری عجله است و امری است ناپسند. عزیز من! برخی به من می گویند: دعایمان مستجاب نشده است به همین جهت ناامید شده ایم، شغل پیدا نکرده ایم، ناامید شده ایم، مدتی چیزی را از خدا می خواهیم ولی تا حالا به آن دست پیدا نکرده ایم به همین جهت در ما حالت یأس و سرخوردگی پیدا شده است. قرآن می فرماید:«وَیَدْعُ الإِنسَانُ بِالشَّرِّ دُعَاءهُ بِالْخَیْرِ»بعضی از انسان ها عجله می کنند و به همین سبب به جای خیر برای خودشان شر می خرند، «وَکَانَ الإِنسَانُ عَجُولاً»گاهی پیش می آید که ازدواج و یا کارهای خیر دیگر به عقب می افتد، این امر دلایلی دارد اما طرف بسیار ناراحت می شود و احساس می کند که خدا نخواسته و یا مثلاً آن ازدواج نحس بوده است؛ اما جوان عزیز، شاید امسال ازدواج به صلاح شما نیست، شاید در این شرایط حال این بیمار خوب شود صلاح نیست. شاید در این دعا زمینه استجابت به صلاح تو نباشد، قرآن می فرماید:«وَعَسَى أَن تَکْرَهُواْ شَیْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لَّکُمْ».برخی از افراد به خاطر عجله شر را برای خودشان می خرند «وَیَسْتَعْجِلُونَکَ بِالسَّیِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ».وقتی حادثه غدیر پیش آمد
شخصی به نام نعمان بن حارث خدمت پیامبر آمد و گفت: یا رسول الله! چرا شما علی را به عنوان جانشین انتخاب کردید؟ اگر شما او را انتخاب کردید قبول ندارم و اگر خدا انتخاب کرده طاقتش را ندارم! اینکه نمی شود گفت خدا را قبول ندارم، گر چه به اعتقاد ما اگر کسی بگوید پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم را قبول ندارم در حقیقت خدا را قبول ندارد؛ چون قرآن می فرماید: «وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ».گفت: یا رسول الله! من طاقت این مسأله را ندارم از خدا بخواهید عذابی بیاید تا بمیرم؛ اما نبینم جانشین شما علی بن ابیطالب علیه السلام است. ببینید برخی چقدر بدبخت و بی چاره می شوند. بعضی گفته اند سوره معارج اینجا نازل شده یا لااقل یکی از مصادیقش این است «سَأَلَ سهائِلٌ بِعَذهابٍ وهاقعٍ».نعمان بن حارث حاضر شد تا عذاب برایش واقع گردد، ولی این انتخاب را نبیند. اتفاقاً در نقل دارد سنگی آمد و به او خورد و به درک واصل شد. به واسطه عجله اش، برایش شرّ و عذاب و مرگ پیش آمد؛ اما تحمل شنیدن حق را نداشت؛ این همان است که عرض می کنم.
برادران و خواهران گرامی! در روایت داریم که «تَثَبُّتْ» داشته باشید. امام صادق علیه السلام می فرماید: «مَعَ التَّثَبُّتِ تَکُونُ السَّلاَمَةُ»؛ یعنی تأمل، دقت وژرف نگری، سلامت را به همراه دارد.
شخصی خدمت پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله وسلم آمد و عرضه داشت: «یا رَسُولَ الله! عِظْنِی»؛ ای پیامبر! موعظه ام کن. حضرت فرمود: اگر موعظه ات کنم آیا گوش می دهی؟ گفت: بله، یا رسول الله! مرتبه دوم حضرت فرمود: اگر موعظه ات کنم گوش می دهی؟ گفت: بله، یا رسول الله! به همین ترتیب حضرت از او سه مرتبه اعتراف گرفت. رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «إِذَا أَنْتَ هَمَمْتَ بِأَمْرٍ فَتَدَبَّرْ عَاقِبَتَهُ» هر کار که می خواهی انجام دهی دقت و تدبیر کن چون «مَعَ الْعَجَلَةِ تَکُونُ النَّدَامَة»؛ عجله پشیمانی، غصه، جنایت، سوءظن و اختلاف و درگیری می آورد. عجله اگر در امور دین باشد منجر به شرک می شود بعداً عرض خواهم کرد،«فَإِنْ یَکُ رُشْداً فَامْضِهِ»اگر دیدی شرایطش فراهم است انجام بده «وَ إِنْ یَکُ غَیّاً فَانْتَهِ عَنْه».نکته مقابل عجله، تثبیت، عزم و برنامه ریزی است که از تاریخ، مواردی را خدمتتان عرض می کنم.
اسماعیل بن احمد سامانی
در تاریخ آمده است که «اسماعیل ابن احمد سامانی» در ماوراءالنهر و برادرش «ابی نصر» در جای دیگر حکومت می کرد. اسماعیل درگیری پیدا کرد و از مرز جیهون گذشت به منظور اینکه اسماعیل را از منصب ساقط کند و مراکز تحت فرمان او را تصرف کند. اسماعیل برایش پیغام فرستاد که این کار را نکن من یک منطقه کوچک دستم است و تو یک منطقه بزرگ و من با حکومت تو کاری ندارم. اما عمر بن لیث صفاری به خاطر آن خوی استکباری که داشت حمله کرد و جلو آمد دیگر چیزی نمانده بود که حکومت را صاحب شود. جنگ به صورت تن به تن بود، فرماندهان لشکر اسماعیل سامانی، شب دور هم جمع شده بودند و با خود می گفتند: شکست حتمی است، اگر لیث صفاری منطقه را بگیرد ما فرماندهان سرمان بالای دار خواهد رفت. بیایید شبانه برای عمر بن لیث نامه بنویسیم و اظهار وفاداری کنیم، بگوییم تو حمله کن ما هم زمینه را فراهم می کنیم، تا به این شکل خودمان را از سقوط دور کنیم. تک تک نامه نوشتند و توسط یک پیک برای عمر بن لیث صفاری فرستادند. اما ورق تقدیر برگشت و عمر بن لیث شکست خورد، و دلیلش را در تاریخ ذکر کرده اند و آن اینکه عمر در لشکر دشمن آمد و به همین دلیل دستگیر شد. وقتی سپاه عمر بن لیث این وضع را مشاهده کردند، عقب نشینی کردند و گفتند: فرمانده دستگیر شده ما هم جنگ نمی کنیم.عرض من این جاست که خورجین نامه های فرماندهان لشکر اسماعیل بن احمد که اظهار وفاداری کردند همه جزء غنائمی بود که از عمر بن لیث گرفته بودند، این خورجین به دست اسماعیل بن احمد رسید، او فرماندهان را جمع کرد و آتشی افروخت و گفت: به خانه خدا سوگند! نذر به گردنم باشد که اگر دروغ بگویم ده بار به خانه خدا بروم من نمی دانم اسم چه کسی در این نامه ها است اما می دانم عده ای از شما نامه نوشته اید ولی نمی دانم نام کیست. در عین حال هر کس هر چه نوشته من کاری ندارم. خورجین را درون آتش انداخت و سوزاند. فرمانده ها بلافاصله اظهار وفاداری کردند و مملکت را نگه داشتند.عمر و لیث به واسطه عجله اش همه چیز را از دست داد و فرماندهان نیز به خاطر عجله ای که کردند پشیمان شدند. این است که در روایت فرمود: تدبیر، تثبّت و برنامه ریزی گاهی یک نظام را حفظ می کند، اما عجله، بی برنامگی، قوانین بی مبنا و آزمایشی، کشور را به هم می ریزد و اقتصاد را می تواند مختل کند.
اقسام عجله
1. عجله در اندیشه
یک نوع از عجله، یک نوع از عجله، در اندیشه شکل می گیرد. ممکن است گفته شود آیا عجله در اندیشه هم داریم؟ بله، بعضی وقت ها انسان نسبت به دیگران عجله می کند. لذا عجله در اندیشه، «سوء ظن» گفته می شود. حرکتی از شخصی می بیند بلافاصله حکم جاری می کند، این می شود سوء ظن در اندیشه، و سوء ظن حرام است. البته به شرط اینکه اظهار شود.
در روایت داریم اگر فال بد زدی، حسادت در دلت آمد، سوء ظن ورزیدی تا ابراز نکرده ای و ترتیب اثر نداده ای حرام نیست، اما عرض من این جاست اگر در اندیشه عجله کردی این سوء ظن است.
شقیق بلخی
شقیق بلخی می گوید: دیدم آقایی نشسته و لباس ساده ای تنش است، با خود گفتم حتماً از صوفیه است، جلو بروم و چیزی بگویم. جلو رفتم تا سخنی بگویم سرش را بلند کرد و فرمود: «اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ»به لباس طرف نگاه نکن، به چهره او نگاه نکن، با یک حرکت شبهه آمیز فوراً حکم منفی صادر نکن، نیمه خالی لیوان را نبین. این ماجرا طولانی است نمی خواهم همه اش را بگویم. بعد متوجه شد موسی بن جعفر امام کاظم علیه السلام است.[ بحارالانوار، ج48، ص 80]
2. عجله در گفتار
عجله در گفتار باعث غیبت می شود. وقتی چیزی می گویند فوراً نگو بله، درست است. اتفاقاً کسی به من گفت: این تهمت می شود. شتاب در گفتار باعث عقب ماندگی و عقب زدگی می شود.
حضرت یوسف علیه السلام
قرآن را ببینید در سوره یوسف می فرماید: وقتی آن زندانی را آزاد کردند یوسف پیغمبر علیه السلام آن شخصیتی که از سخت ترین امتحانات سربلند بیرون آمده؛ در اتاق در بسته از زلیخا گریخته، از قعر چاه نجات پیدا کرده – یک مرتبه به این زندانی گفت «اذْکُرْنی عِنْدَ رَبِّکَ» سفارش مرا هم نزد پادشاه بکن. البته بعضی مفسرین گفته اند ضمیر «ک» در «ربُّکَ» به یوسف بر نمی گرد. به زندانی دیگر برمی گردد و یوسف آن را نگفته است. ولی عده ای هم نوشته اند که یوسف گفت: «اذْکُرْنِی عِندَ رَبِّکَ فَأَنسَاهُ الشَّیْطَانُ ذِکْرَ رَبِّهِ فَلَبِثَ فِی السِّجْنِ بِضْعَ سِنِینَ»قرآن می فرماید: به خاطر همین درخواست چند سال زندان یوسف به درازا انجامید.
3. عجله در تصمیم
نبی مکرم اسلام صلی الله علیه وآله وسلم در صلح «حدیبیه» نشسته بود، سهیل بن عمر آمد که با پیغمبر قرار ببندد. سهیل مقداری زبانش تند و فصیح بود. نوشته اند اشکال گرفت و گفت:«رسول الله» را پاک کنید به جای آن «ابن عبدالله» را بنویسید و پیغمبر قبول کرد. این شخص خیلی تندی و پررویی می کرد. یکی از اصحاب عرضه داشت: یا رسول الله! اجازه بدهید تا او را بکشم – این عجله در تصمیم گیری است – پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم فرمود:«عَسیه أَنْ یَنْفَعَنها کَلامه»؛ آدم خوش بیانی است شاید روزی فصاحت او به درد ما بخورد.آن روز گذشت سال ها بعد سهیل مسلمان شد و پس از رحلت رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم ، همین سهیل با سخنانش گروهی را از مرتد شدن نجات داد.اگر آن آقا عجله می کرد این خیر در آینده آن زمان اتفاق نمی افتاد.
امام سجاد علیه السلام فرمود: در روز عاشورا پدرم سیدالشهداء بعضی ها را نمی کشت. با اینکه در میدان جنگ تن به تن می جنگید و برخورد می کرد. اما در آخر از کنار آنها می گذشت و می فرمود: در صلب اینها کسانی هستند که پیرو ما هستند. نوه و نتیجه آنها پیرو اهل بیت خواهند شد.
